امام جواد (بینش اهل‌سنت)امام جواد (علیه‌السلام) نهمین امام شیعیان و یازدهمین تن از چهارده معصوم (علیهم‌السلام) است. این امام در سن خردسالی به امامت رسید و با وجود سن کم ولی تسلط در مناظرات علمی و قدرت پاسخگویی، سبب شد که حتی نظر علمای اهل‌سنت را به خود جلب نماید؛ در این نوشتار دیدگاه برخی از علمای اهل‌سنت، درباره آن حضرت را از منابع اهل‌سنت بیان خواهیم کرد. فهرست مندرجات۲ - دیدگاه علمای اهل‌سنت ۲.۱ - جاحظ ۲.۲ - ابن‌عربی ۲.۳ - محمد بن طلحه ۲.۴ - سبط بن جوزی ۲.۵ - محمد بن عبدالواحد موصلی ۲.۶ - ابن‌خلکان ۲.۷ - ابن‌تیمیه حرانی ۲.۸ - ذهبی ۲.۹ - ابن‌صباغ مالکی ۲.۱۰ - خواندمیر ۲.۱۱ - ابن طولون ۲.۱۲ - قرمانی ۲.۱۳ - عبدالفتاح حنفی هندی ۲.۱۴ - شبراوی شافعی ۲.۱۵ - شبلنجی ۲.۱۶ - نبهانی شافعی ۲.۱۷ - خیرالدین زرکلی ۳ - نتیجه ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - مقدمهامام جواد (علیه‌السّلام)، در دهمین روز از ماه رجب سال یک صد و نود و پنج در شهر مدینه به دنیا آمد و مژده رسیدن با برکت‌ترین مولود در اسلام را نوید داد. پدر ایشان، حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) و مادر گرامی و فاضله ایشان به نام خَیزُرَان (سلام‌الله‌علیها) نام داشت. ایشان بعد از عمر چهل و هفت ساله پدرش به عرصه هستی پا نهاده و زعم و گمان منکرین امامت بعد از امام رضا (علیه‌السّلام) را باطل ساخت، مدت هفده سال نیز امامت را بر عهده گرفت. سرانجام آن امام همام در سن بیست و پنج سالگی در سال دویست و بیست هجری قمری در شهر کاظمین به شهادت رسید و در کنار جد غریبش حضرت موسی بن جعفر (علیهماالسلام) به خاک سپرده شد. در زمان آن امام عزیز مناظرات علمی در فضای جامعه رایج بود و با شهادت امام رضا (علیه‌السّلام)، مباحثات بین مذهبی مطرح در دوره پدر بزرگوارشان به یکباره به ایشان منتقل شد که این خود، به وجود آمدن وضعیتی ویژه را برای آن حضرت به دنبال داشت به گونه‌ای که ایشان را از دیگر ائمه (علیهم‌السّلام) متمایز می‌ساخت. علی‌رغم سن کم ایشان، تسلط در مناظرات علمی و قدرت پاسخگویی آن امام سبب شد که حتی نظر علمای اهل سنت را به خود جلب نماید و نه تنها در آن عصر بلکه در طول تاریخ آنان را وادار به بیان فضایل و مناقب آن امام بزرگوار نماید. ۲ - دیدگاه علمای اهلسنتدر نوشته پیش روی، به برخی از نظرات علمای اهل تسنن پیرامون شخصیت ملکوتی و روحانی جوادالائمه (سلام‌الله‌علیه) می‌پردازیم. ۲.۱ - جاحظجاحظ (متوفای ۲۵۰ هـ) از علمای قرن سوم، در پاسخ به افتخار بنی‌امیه و رد بر آنان، نام ده نفر از ائمه از جمله امام جواد (سلام‌الله‌علیها) را ذکر می‌کند و آنان را اینگونه می‌ستاید: ومن الذی یعد من قریش ما یعده الطالبیون عشرة فی نسق؛ کل واحدٍ منهم: عالمٌ، زاهدٌ، ناسکٌ، شجاعٌ، جوادٌ، طاهرٌ، زاکٍ، فمنهم خلفاء، ومنهم مرشحون: ابن ابن ابن ابن، هکذا الی عشرة، وهم الحسن (العسکری) بن علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن علی، وهذا لم یتفق لبیت من بیوت العرب، ولا من بیوت العجم. و کسی که از قریش محسوب می‌شود، از فرزندان بنی‌هاشم هستند که در یک سلسله‌ای ده نفر بوده و هر کدام از آنان عالم، زاهد، عبادت پیشه، شجاع، بخشنده، پاک و پاک نهاد بوده که برخی خلیفه و برخی دیگر شایستگی خلافت را دارا بودند که اینها به ترتیب پدر و فرزند بودند و اینگونه ده تن شدند که آنان عبارتند از: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی ((سلام‌الله‌علیها) اجعین) و برای هیچ یک از خانه‌های عرب و عجم چنین اتفاقی (کنایه از شرافت و بزرگی) نیفتاده است. [۱]
جاحظ، عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ، ص۴۵۳، تحقیق: علی ابو ملحم، ناشر: دار ومکتبة الهلال، بیروت، ۲۰۰۲ م.
۲.۲ - ابنعربیمرحوم آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (رحمه‌الله) به نقل از کتاب المناقب که ضمن کتاب وسیلة الخادم ابن‌روزبهان چاپ شده است، به نقل از ابن‌عربی (متوفای ۶۳۸ هـ)، در توصیف امام جواد (علیه‌السّلام) چنین می‌نویسد: و علی باب الله المفتوح، وکتاب الله المشروح، ماهیة الماهیات، مطلق المقیدات، وسر السریات الوجود، ظل الله الممدود، المنطبع فی مرآة العرفان، والمنقطع مِن نیله حبل الوجدان، غواص بحر القدم، محیط الفضل والکرم، حامل سر الرسول، مهندس الارواح والعقول، ادیب معلمة الاسماء والشؤون، فهرس الکاف والنون، غایة الظهور والایجاد، محمد بن علی الجواد (علیه‌السّلام). و (درود بر) باب گشوده الهی، کتاب شرح داده خدا، حقیقت حقایق، مطلق هر مقیدی، سر همه اسرار وجود، سایه کشیده شده خدا، نقش بسته در آینه عرفان و شناخت خدا، کسی که ریسمان وجدان به او نخواهد رسید (کنایه از مقام بالا)، غواص دریای قدیم (الهی)، احاطه‌کننده فضیلت و کرم، حامل اسرار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، مهندس و آزموده روح‌ها و عقل‌ها، ادب‌کننده معلم اسامی و شئونات، فهرست وجود، هدف ظهور و ایجاد موجودات، محمد بن علی ملقب به جواد (علیه‌السّلام). [۲]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، شرح احقاق الحق، ج۲۹، ص۲۱، ناشر: منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی - قم – ایران.
۲.۳ - محمد بن طلحهمحمد بن طلحه شافعی (متوفای ۶۵۲ هـ)، نیز آن امام را چنین می‌ستاید: هذا ابو جعفر محمد الثانی. . وهو وان کان صغیر السن فهو کبیر القدر رفیع الذکر. ثم قال: واما مناقبه فما اتّسعت حلبات مجالها، ولا امتدّت اوقات آجالها. و او (امام جواد (علیه‌السلام)) هرچند سنش کوچک بود. ولی از نظر قدر و منزلت بزرگ و آوازه‌اش بلند بود و اما فضایل آن حضرت، میدان‌هایی برای عرضه برتری حضرت گسترده نشد و زمان نشر این مناقب نیز زیاد نبود (کنایه از کم بودن عمر شریف حضرت). ۲.۴ - سبط بن جوزیسبط بن جوزی (متوفای ۶۵۴ هـ)، پیرامون آن حضرت چنین می‌نویسد: فصل فی ذکر ولده محمد الجواد. هو محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب... وکان علی منهاج ابیه فی العلم والتقی والزهد والجود ولما مات ابوه قدم علی المامون فاکرمه واعطاه ما کان یعطی اباه. فصلی پیرامون ذکر فرزندش (امام رضا (سلام‌الله‌علیه)) محمد الجواد (علیه‌السلام): او محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب (می‌باشد) روش او در علم و پاکی و دنیاگریزی و بخشش بر اساس روش پدرش بود و زمانی که پدرش از دنیا رفت، به نزد مامون آمده و آنچه که به پدر ایشان اعطا می‌کرد، به او عطا کرد. ۲.۵ - محمد بن عبدالواحد موصلیمحمد بن عبدالواحد موصلی (متوفای ۶۵۷ هـ)، از علمای شافعی‌مذهب اهل سنت نیز جوادالائمه (سلام‌الله‌علیه) را چنین معرفی می‌نماید: وهو الامام التاسع الناطق بالسداد والمتصف بالرشاد و العلم المستفاد، والفضل المنتشر بین العباد، المکین الامین، وارث النبیین، و خلاصة رب العالمین، الکبیر العلم والحلم، ذوالمنطق البلیغ والتبیان، و الفصاحة والبیان، والجواد العامر، والعقل الباهر، الذی له من الروایات اعلاها، و من المناقب اجلها و اسماها. (امام جواد (سلام‌الله‌علیه)) نهمین امام و صاحب گفتاری پایدار و وصف شده به هدایت و علمی قابل استفاده و صاحب فضلیتی که بین بندگان منتشر شده و جایگاه امانت‌داری و وارث پیامبران و خلاصه خداوند متعال و صاحب علم و بردباری بزرگ و از حیث گفتار، صاحب بلاغت و روشنگری و فصاحت و بیان بود و فردی با سخاوت و آبادگر و صاحب عقلی آشکار می‌باشد، کسی که بالاترین روایات برای و بهترین و والاترین مناقب از آن اوست. [۵]
موصلی، عمر بن شجاع‌الدین محمد بن عبدالواحد، مناقب آل محمد المسمی بالنعیم المقیم لعتره النبا العظیم، ص۱۴۴، دارالنشر:موسسة الاعلمی– بیروت – لبنان، الطبعة الاولی، ۱۴۲۴ ه - ۲۰۰۳ م.
۲.۶ - ابنخلکانابنخلکان (متوفای ۶۸۱ هـ)، نیز پیرامون آن حضرت چنین می‌نویسد: محمد الجواد ابو جعفر محمد بن علی الرضا بن موسی الکاظم... المعروف بالجواد احد الائمة الاثنی عشر. محمد الجواد، (کنیه او) ابوجعفر محمد بن علی الرضا بن موسی الکاظم... معروف به جواد (بخشنده) و یکی از ائمه دوازده‌گانه می‌باشد. [۶]
ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج۴، ص۱۷۵، ناشر:دار الثقافة - لبنان.
۲.۷ - ابن‌تیمیه حرانیابنتیمیه حرانی (متوفای ۷۲۸ هـ)، ایدئولگ اصلی وهابیت نیز پیرامون شخصیت والای ایشان چنین می‌نویسد: «ان محمد بن علی الجواد کان من اعیان بنی‌هاشم و هو معروف بالسخاء والسؤدد ولهذا سمی الجواد» امام جواد از شخصیت‌های برجسته بنی‌هاشم بود در بزرگی و بخشندگی ضرب‌المثل بود. به همین خاطر او را جواد نامیده‌اند. ۲.۸ - ذهبیشمسالدین ذهبی (متوفای۷۴۸ هـ)، از استوانه‌های علمی اهل سنت نیز چنین می‌نویسد: محمد بن الرضا علی بن الکاظم موسی بن الصادق جعفر بن الباقر محمد بن زبد العابدین علی بن الشهید الحسین ابن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب کان یلقب بالجواد، وبالقانع، وبالمرتضی کان من سروات آل بیت النبی صلی الله علیه و سلم... وکان احدالموصوفین بالسخاء، ولذلک لقب بالجواد. لقب ایشان جواد، قانع، و مرتضی بود. از سروران اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. و یکی از کسانی بود که به سخاوت و بخشندگی معروف بود. از این‌رو جواد لقب گرفت. [۸]
ذهبی شافعی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، ج۱۵ ص۳۸۵، تحقیق:د. عمر عبد السلام تدمری، ناشر:دار الکتاب العربی - لبنان/ بیروت، الطبعة:الاولی، ۱۴۰۷ه - ۱۹۸۷م.
صفدی شافعی نیز مانند همین کلمات ذهبی را نقل می‌کند. ۲.۹ - ابن‌صباغ مالکیابنصباغ (متوفای ۸۵۵ هـ)، از امام جواد (سلام‌الله‌علیه) چنین یاد می‌کند: وان کان صغیر السنّ فهو کبیر القدر رفیع الذکر، القائم بالامامة بعد علیّ بن موسی الرضا» امام جواد هرچند سنش کوچک بود. ولی از نظر قدر و منزلت بزرگ و از نظر یاد و آوازه بلند و او فردی است که بعد از امام هشتم امامت را به عهده گرفت. [۱۰]
ابن‌صباغ مالکی، علی بن محمد، الفصول المهمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۱۰۳۵، ناشر:دار الحدیث للطباعة والنشر مرکز الطباعة والنشر فی دار الحدیث – قم، الطبعة الاولی:۱۴۲۲ ه.
۲.۱۰ - خواندمیرمعروفترین کتاب تاریخ فارسی که بعد از عهد مغول تاکنون پس از کتاب روضة الصفا تالیف شده کتاب حبیب السیر است که نوشته غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی خواندمیر (متوفای ۹۴۲ هـ)، از علمای قرن دهم هجری می‌باشد. حبیب السیر که به فارسی کهن نوشته شده، در چهار جلد چاپ شده است که در جلد دوم آن مباحث زیر مطرح شده است: ۱. فضائل ائمه اطهار (سلام‌الله‌علیها) اجمعین. ۲. حُکام بنی‌امیه. ۳. خلفای عباسی. ۴. طبقات سلاطین که معاصر عهد اموی و عباسی بوده‌اند. وی در جلد دوم این کتاب پیرامون شخصیت امام جواد (سلام‌الله‌علیه) چنین می‌نگارد: در اوایل ایام صبی و مبادی اوان نشو و نما شَمایِم امامت و سروری از صادرات افعال آن غنچه گلبن نبوت در دمیدن بود و نَسایِم کرامت و دین پروری از واردات احوال آن نهال گلشن فتوت در وزیدن رخسار فایض الانوارش سپهر علم و دانش را آفتابی بود از افق دودمان مصطفوی طالع گردیده و قامت موفور الاستقامتش گلزار مجد و معالی را شجره بود بر جویبار خاندان مرتضوی بالا کشیده دلایل امامتش بموجب نص آباء نامدارش در غایت ظهور و امارات جلالتش در کتب متقدمین و متاخرین بِاَقْلامِ اهتمام مسطور مثنوی: امام تقی نقی جواد •••• فطانت نهاد کرامت نژاد ز صلب شریف علی الرضا •••• ز اولاد دین پرور مرتضی گل سوری بوستان رسول •••• نهال ثمربخش باغ بتولب فضل کرم آنچنان شهره گشت •••• که صیتش ز اوج فلک در گذشت ز حد بود بیرون کرامات او •••• ز حصر است افزون مقامات او. [۱۱]
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۹۳، مقدمه جلال‌الدین همائی، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، دارالنشر: تهران: کتابخانه خیام، ۱۳۳۳ش.
۲.۱۱ - ابن طولونشمسالدین محمد بن طولون دمشقی (متوفای ۹۵۳ هـ)، نیز پیرامون آن حضرت می‌نویسد: تاسعهم ابنه محمد و هو ابوجعفر محمد الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی زین العبادین بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضی الله عنهم، المعروف بالجواد... و له حکایات و اخبار کثیرة. نهمین نفر (از ائمه (سلام‌الله‌علیها) اجمعین) او ابوجعفر، محمد الجواد بن علی الرضا بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی زین‌العبادین بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب (رضی‌الله‌عنهم) می‌باشد که به جواد معروف است... و حکایات و روایت زیادی از آن اوست. [۱۲]
شمس‌الدین دمشقی، محمد بن طولون، الائمة الاثنا عشر، ص۱۰۳-۱۰۴، تحقیق: الدکتور صلاح‌الدین المنجد، دارالنشر: منشورات الرضی -قم.
۲.۱۲ - قرمانیاحمد بن یوسف قرمانی (متوفای ۱۰۱۹ هـ)، از علمای اهل تسنن پیرامون شخصیت والای آن حضرت چنین می‌نویسد: واما مناقبه فما امتدت اوقاتها ولا تاخر میقاتها، بل قضت علیه الاقدار الالهیة بقلة بقائه فی الدنیا، فقل مقامه وعاجله حمامه، ولم تطل ایامه غیر ان الله عزوجل خصه بمنقبة شریفة وآیة منیفة. اما فضایل او از نظر زمانی طولی نکشید و زمان مقررش به تاخیر نیفتاد بلکه قَدَر الهی بر این بود که در دنیا کم بماند و مقامش (در دنیا) کم و پرنده عمرش عجله داشته و روز‌های عمرش طولانی نبود (تمامی این عبارات ادبی کنایه از عمر کم امام است) مگر آنکه خداوند به صورت اختصاصی به او فضایلی شریف و نشانه‌های بزرگی عطا نمود. [۱۳]
قرمانی، احمد بن یوسف، اخبار الدول و آثار الاول فی التاریخ، ج۱ ص۳۴۶، المحقق، الدکتور فهمی سعد، الدکتور احمد حطیط، دار النشر: عالم الکتاب، الطبعة الاولی: ۱۴۱۲ هـ.
۲.۱۳ - عبدالفتاح حنفی هندیمرحوم آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (رحمه الله) به نقل از کتاب مفتاح العارف که نوشته علامة عارف خواجة مولوی عبد الفتاح ابن محمد نعمان حنفی هندی (متوفی ۱۰۹۶هـ)، چنین می‌نویسد: کان الامام محمد بن علی الرضا یکنی بابی جعفر، فهو سمی جده الباقر وکنیه، ولذلک یقال له ابو جعفر الثانی، وکان (علیه‌السّلام) صاحب الخوارق والکرامة من طفولیته. امام محمد بن علی الرضا، کنیه‌اش ابوجعفر و به نام و کنیه جدش (امام) باقر (سلام‌الله‌علیه) نامیده شد که به او ابوجعفر ثانی گفته می‌شد و او از زمان کودکی صاحب کار‌های شگفت‌انگیز و کرامات بود. [۱۴]
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، شرح احقاق الحق، ج۱۹، ص۵۸۵، ناشر: منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی - قم – ایران.
۲.۱۴ - شبراوی شافعیشبراوی شافعی (متوفای ۱۱۷۱ هـ)، نیز پیرامون شخصیت امام جواد (علیه‌السّلام) می‌نویسد: التاسع من الائمة محمد الجواد. وهو ابو جعفر محمد الجواد بن علی الرضا... وکراماته رضی الله عنه کثیرة ومناقبه شهیرة. نهمین نفر از ائمه، محمد (ملقب به) جواد است. و او ابو جعفر محمد الجواد فرزند امام رضا (علیه‌السّلام) است.... کرامات ایشان زیاد و مناقب و فضایل ایشان مشهور است. ۲.۱۵ - شبلنجیشبلنجی (متوفای ۱۳۰۸ هـ)، از بزرگان شافعی مذهب نیز بعد از ذکر چند مورد از کرامات حضرت امام جواد (سلام‌الله‌علیه) چنین می‌نویسد: ولم یزل مشعوفا به لما ظهر له بعد ذلک من فضله وعلمه وکمال عقله وظهور براهنه مع صغر سنه وعزم علی تزویجه بابنته‌ام الفضل. (مامون) پیوسته شیفته او بود زیرا با وجود کمی سن، فضل و علم و کمال عقل خود را به نحو شایسته‌ای نشان داد و بدین وسیله برهان عظمت خود را آشکار ساخت و بر همین اساس تصمیم گرفت دختر خودش ام‌فضل را به عقد او در آورد. ۲.۱۶ - نبهانی شافعینبهانی شافعی (متوفای ۱۳۵۰ هـ)، نیز پیرامون شخصیت آن حضرت چنین می‌نویسد: محمد الجواد بن علی الرضا احد اکابر الائمة ومصابیح الامة من ساداتنا اهل البیت. محمد الجواد فرزند علی (بن موسی) الرضا یکی از بزرگترین ائمه و چراغ روشنای امت است و از اهل بیت و بزرگان ما است. [۱۷]
نبهانی، یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، ص۱۶۸، مرکز اهل سنة برکات رضا فور بندر غجرات، هند، الطبعة الاولی، ۲۰۰۱ م.
۲.۱۷ - خیرالدین زرکلیزرکلی (متوفای۱۴۱۰هـ)، که خود از علمای نسب‌شناس اهل سنت است، در مورد آن حضرت می‌نویسد: «الملقب بالجواد تاسع الائمة الاثنی عشر عند الامامیه کان رفیع القدر کاسلافه ذکیا طلق اللسان قوی البدیهة» لقب ایشان جواد است، ایشان نهمین امام شیعیان دوازده امامی است. همانند اجدادش مقام والایی دارد او فردی زیرک و دارای آزادی بیان (از کسی هراس نداشت) و حاضر جواب بود. [۱۸]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۲۷۲، ناشر:دار العلم للملایین - بیروت – لبنان، چاپ:الخامسة، سال چاپ:ایار - مایو ۱۹۸۰ طبق برنامه مکتبه اهل البیت.
۳ - نتیجهشخصیت والا و با عظمت حضرت محمد بن علی الجواد (سلام‌الله‌علیها) فراتر از آن است که علمای اسلام پیرامون شخصیت ایشان لب به سخن گشایند و سطوری که از نظر شما گذشت، تنها قطره‌ای از اعترافات علمای اهل تسنن پیرامون آن حضرت می‌باشد. و اشاراتی که در کتبِ در دسترس ما وجود دارد، اندکی عظمت این پیشوایان راستین را برای ما نمایان می‌سازد زیرا معرفی اهل بیت عصمت و طهارت (سلام‌الله‌علیها) در وسع کسی جز خداوند متعال و انوار مقدس آن بزرگواران، نیست. ۴ - پانویس۵ - منبعموسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «امام جواد (سلام‌الله‌علیه) در بینش اهل سنت» رده‌های این صفحه : ائمه از نگاه اهل سنت | امام جواد
|